روز جهانی نجوم چیست؟
«لیگ نجومی» سازمانی بین‌المللی است که هر سال روزی را به‌نام روز نجوم برگزار می‌کند. در این روز منجمان آماتور و حرفه‌ای در سراسر جهان، با برگزاری برنامه‌هایی برای عموم مردم سعی می‌کنند پیشروترین علم بشر را ترویج کنند و به زبان ساده، اسرار جهان را برای آنان بازگو کنند.
علاوه بر این، بسیاری از منجمان آماتور ابزارهای رصدی خود را به خیابان‌ها و پارک‌ها می‌آورند تا اجرام زیبای آسمان را به مردم نشان دهند. قطعا یکی از زیباترین و آشناترین منظره‌های آسمان،« ماه» قمر زیبای زمین است.
به همین دلیل، تاریخ روز جهانی نجوم با توجه به وضعیت رصدی مناسب ماه انتخاب می‌شود. طبق یک سنت 35 ساله، نزدیک‌ترین آخر هفته به وضعیت ماه تربیع اول که بین 25 فروردین تا 25 اردیبهشت (مقارن با نیمه آوریل تا نیمه ماه می) روی می‌دهد، روز نجوم اعلام می‌شود.
بسیاری از کشورها از تقویم میلادی استفاده می‌کنند و از آن‌جا که آخر هفته آنها یکشنبه است، روز نجوم در روزهای شنبه یا یکشنبه برگزار می‌شود. اما در کشورهای اسلامی و از جمله ایران، جمعه به‌عنوان روز جهانی نجوم اعلام می‌شود. هدف از انتخاب آخرین روز هفته، استفاده از ویژگی تعطیلی این روز است تا همه اعضای خانواده بتوانند در کنار یکدیگر از طبیعت زیبای آسمان لذت ببرند.
روز نجوم امسال
در ایران، 7 سال است که برنامه‌های سراسری و هماهنگی به مناسبت روز نجوم برگزار می‌شود و علاقمندان به نجوم در مرکزهای آموزشی و پارک‌های عمومی، برنامه‌های متنوعی را بری عموم مردم برگزار می‌کنند. امسال نیز با توجه به شرایط مناسب رصدی ماه، اغلب گروه‌های نجومی کشور روز جمعه بیستم اردیبهشت ماه را به‌عنوان روز نجوم معرفی کرده‌اند.
هم‌چنین هفته جاری نیز که با مراسم روز نجوم پایان می‌یابد، هفته نجوم نام‌گذاری شده است. البته گروه‌های معدودی نیز وجود دارند که ترجیح می‌دهند به‌جای استفاده از مزیت تعطیلی روز جمعه، این مراسم را هماهنگ با دیگر کشورها در روز شنبه یا یکشنبه برگزار کنند.
شعار اصلی روز نجوم این است: نجوم را به میان مردم ببریم. هرچند که هر سال با توجه به شرایط موجود، به موضوع‌های دیگری نیز پرداخته می‌شود. امسال، کمیته برگزاری هفته نجوم در کشور تصمیم گرفته است با توجه به تغییرات آب‌وهوایی گسترده در زمین و بخصوص تغییرات اقلیمی سال گذشته، توجه عموم مردم را به این تغییرات جلب کند؛ از این رو، شعار روز نجوم امسال با رویکرد تغییرات اقلیمی زمین انتخاب شده است: زمین، تنها سیاره برای زیستن.
چه اجرامی را می‌توانیم در آسمان ببینیم؟
1 - خورشید: ستاره منظومه شمسی، تنها منبع انرژی تمام اجرام منظومه شمسی است. با وجود آن‌که از زمین بسیار درخشان دیده می‌شود، اما در مقایسه با دیگر ستارگان آسمان، یک ستاره نسبتا کوچک و کاملا معمولی است. برای تماشای خورشید باید از فیلترهای محافظی مانند فیلتر جوشکاری، مایلار یا Hα استفاده کنید، در غیر این‌صورت صدمات شدید و جبران‌ناپذیری به چشم وارد خواهد شد.
2 - ماه: این قمر زیبای زمین قدمتی به اندازه زمین دارد. ماه، جو ندارد و از این‌رو، در برابر برخورد شهاب‌سنگ‌ها و دیگر اجرام آسمانی بی‌دفاع است. سطح ماه مملو از گودال‌های برخوردی کوچک و بزرگ است که می‌توانید منظره بسیار زیبایی از آنها را در مرز روشنی و تاریکی ماه ببینید. نواحی تیره‌رنگی که روی ماه دیده می‌شود و شبیه به دریاهای زمین به‌نظر می‌رسد، در واقع دشت‌هایی از گدازه‌های منجمد هستند که به‌دلیل شرایط خاص انجمادشان، تیره‌تر از دیگر نواحی زمین به‌نظر می‌رسند.
3 - سیاره تیر (عطارد): نزدیک‌ترین سیاره به خورشید است. بسیار سریع حرکت می‌کند و دیر به دیر خود را نشان می‌دهد. اما در غروب روز جمعه این فرصت برای شما فراهم است تا هلال تربیع این سیاره گریزپا را با استفاده از یک دستگاه تلسکوپ ببینید. این سیاره در صورت‌فلکی گاو قرار دارد و در سمت راست آن، ستاره دبران دیده می‌شود. برای دیدن این سیاره باید رو به افق غربی بایستید و تقریبا 20 درجه بالاتر از محل غروب خورشید را جستجو کنید. درخشان‌ترین جسم آن منطقه، سیاره تیر است.
4 - سیاره ناهید: خواهر زیبای زمین و دومین سیاره منظومه شمسی در فاصله بسیار دوری از ما قرار دارد و تا یک ماه دیگر از پشت خورشید عبور می‌کند. اگر تلسکوپ مناسبی در اختیار داشته باشید، می‌توانید این سیاره را در فاصله 8 درجه‌ای غرب خورشید ببینید. درخشندگی این سیاره به‌قدری زیاد است که با کمی خوش‌شانسی و البته رعایت نکات ایمنی، می‌توانید آن را با چشم نیز تشخیص دهید. ناهید قبل از خورشید غروب می‌کند، بنابراین صبح یا بعدازظهر، بهترین زمان برای رصد این سیاره است.
5 - سیاره بهرام (مریخ): چهارمین سیاره منظومه شمسی است که پس‌از غروب خورشید، در 12 درجه‌ای ماه دیده می‌شود. رنگ سرخ این سیاره نشانه مناسبی برای جستجوی این سیاره زنگ‌زده در آسمان غربی است.
بهترین روش، این است که دو سر هلال را به‌یکدیگر وصل کنید و عمود منصف این قطر را در جهت بخش تاریک هلال به‌مقدار 12 درجه امتداد دهید تا به مریخ برسید. متاسفانه مریخ فاصله دوری با زمین دارد و نمی‌توان با استفاده از تلسکوپ، جزئیات زیادی روی سطح آن دید .
6 - سیاره کیوان (زحل): زیباترین جسمی است که می‌توانید پس‌از غروب آفتاب در آسمان ببینید. برای یافتن آن می‌توانید پس‌از غروب آفتاب رو به جنوب بایستید و سرتان را بالا بگیرید. درخشان‌ترین جسمی که در ارتفاع 66 درجه‌ای از افق می‌بینید، سیاره کیوان است. رنگ زرد و درخشندگی زیاد آن نشانه خوبی است.
در فاصله نزدیکی از کیوان و در سمت راست، جسم سفیدرنگی را می‌بینید که تقریبا نصف کیوان می‌درخشد. این ستاره، قلب‌الاسد نام دارد و درخشان‌ترین ستاره صورت‌فلکی شیر است. اما تماشای این سیاره زیبا از پشت تلسکوپ تجربه‌ای کاملا متفاوت است. توصیه می‌کنیم این فرصت را از دست ندهید. کیوان، زیباترین منظره‌ای است که از پشت یک تلسکوپ می‌توان دید.
ماهواره‌ها: با کمی دقت به آسمان می‌توانید در گوشه‌و کنار آن، نقاط کم‌نور و پرنوری ببینید که در آسمان جابجا می‌شوند. این‌ها، ماهواره‌هایی هستند که در مدار زمین به‌دور سیاره مادری می‌گردند و از آن‌جا که ارتفاع زیادی دارند، نور خورشید را بازتاب می‌کنند و به‌چشم ما می‌تابانند.
می‌توانید با مراجعه به پایگاه اینترنتی www.heavens-above.com از زمان عبور ماهواره‌های درخشان آگاه شوید و برای رصد آنها برنامه‌ریزی کنید.
